San Andres de Teixido, Covas e a Ria de Ferrol

"Quen non vai de vivo, vai de morto". 

E' este o refrán que cada galego coñece e formula cando se fala do santuario de San Andrés de Teixido. Di a lenda, que cada galego antes o despois ten que visitar ese santuario, e se non o fa cando esta en vida, o fará despois, de morto, pero en forma de lombriga, ou de araña, ou outros bichos... coidando que nade o pise. Por iso, quen sube ao santuario, ten que ter coidado e mirar ben onde pon os pes, nunca sexa que vaia pisando "alguén"!

Isto merece unha tradución así tal como é...

"Chi non va da vivo, va da morto".

E' questo il detto che ogni galiziano conosce e formula quando si parla del santuario di Sant'Andrea di Teixido. Dice la leggenda che ogni galiziano prima o poi deve visitare quel santuario, e se non lo fa quando è in vita, lo farò dopo, da morto, però sotto forma di lombrico, o ragno, o un altro insetto... facendo attenzione che nessuno lo calpesti. Per questo, chi sale al santuario, deve fare attenzione e guardare bene dove mette i piedi, non sia mai che pesti "qualcuno"!

Eu non sabia de toda a romeria que hai que facer na peregrinación a San Andrés, digamos que mais o menos atopei a ruta e o santuario un pouco a caso, porque tenia escoitado ese refrán centos de veces e porque me atraia ver os acantilados mais altos de Europa, que xusto están alí preto:

O magnifico paisaxe ao acabar o camino vello por San Andrés.

Relacionados coa devoción e a tradición do santuario, son os sanandresiños, maquetas-amuletos realizadas con miga de pan, e cada forma tiene su significado:

• La Mano: pide por el amor las buenas compañías y la amistad
• El Pez: por el trabajo y el sustento
• La Barca: para los viajes la casa y los negocios
• El Santo: por la salud física y mental y la buena convivencia.
• El Pensamiento: por los estudios, las pruebas y el buen sentido. Es de gran eficacia contra envidias y maleficios

Mis "sanandresiños", migas de pan de San Andrés de Teixido.

Encántanme estas lendas, que se resisten á imposición do catolicismo ou doutra calquera relixión, que se resisten ao paso do tempo e á globalización. Son graciosas, e ademais... din que na sabedoría dun tempo, nos contos e nas lendas populares, sempre hai algo de verdade...

Na ruta de San Andrés de Teixido, atopase Covas. E' un pobo da provincia de A Coruña, preto de Ferrol e a súa ria. Alí, hai un grupo de voluntarios que coidan a ruta e un albergue para camiñantes ou peregrinos, ao estilo dos albergues do camino de Santiago. A acollida é superfantastica, moi familiar, moitas atencións aos viaxeiros. Sempre acordareime de Suso e dos outros voluntarios.
Merece a pena gastar un dia mais, antes de empezar o Camiño Inglés, para facer a ruta de 24 km mais o menos que da a volta de Covas, por costa e monte, ata chegar a Ferrol pola ria, con os seus castelos.

 

A ruta rematase ao chegar à Ferrol, pasando por detrás da base naval da Marina de guerra Española, ata chegar ao porto pasando por un ponte peonil moderno.
Dende o porto, empeza o Camiño Inglés de Santiago.

A Guarda e o castro de Santa Tegra

Saín de Tui andando pola beira do rio Mino. Baixando dende o albergue dos peregrinos (Tui atopase no camino de Santiago Portugués) ata o rio, hai un bonito paseo fluvial, ata chegar ao ponte internacional (que colega Tui co Valença do Mino, xa en Portugal), onde hai que saír á carreteira nacional e logo coller os primeiros camiños que volven outra vez as beiras, pra cortar o ruído e o perigo do trafico.

Cheguei á A Guarda (na provincia de Pontevedra) pola tarde. A primeira preocupación, fun atopar ese castro de que lin polo Internet, aínda antes de buscar un aloxamento, tanta foran as ganas e curiosidade que tiven. Non sabia antes o que era un castro, nunca vin outro. Pra chegar, hai que subir polo monte de Santa Tegra (Tecla, en castelán), hai un ataque por el bosque bastante claro, que sube moito, mais rápido. A fatiga coa mochila posta é tanta, mais a vista bonita.

Dende o monte de Santa Tegra.

Un castro, è un antico insediamento di epoca pre romanica, un villaggio quasi sempre protetto da mura circondariali, eretto dalla popolazione autoctona prima appunto dell'invasione romana. All'interno del castro erano edificate, addossate l'una alle altre, delle abitazioni essenziali, dai muri di pietre e il tetto probabilmente in paglia, di solito di forma circolare con un'unica porta e una specie di piccola anticamera, ognuna col suo focolare. Esiste all'interno del castro, anche una edificazione a pianta rettangolare. Si suppone che all'esterno della fortificazione ci fossero orti, che gli abitanti andassero a caccia e a pesca.

La piccola anticamera.

L'edificazione rettangolare.

Quen sabe que era vivir alí... como vivían as persoas. Pasear polas casiñas, faceime imaxinar que por onde eu levaba os meus pasos, fai centenas de anos, outras persoas vivían a súas vidas quizais dun xeito tan diferente do noso agora. Seguro que vivían con pouco, e as preocupacións quizais eran mais para chegar vivos ao fin do día e coa barriga mais o menos cheas. Quen sabe si eran solidarios entre eles e xustos, o se tamén no seus tempos había quen mandaba e quen era sometido. Polos estreitos camino entre as edificacións, correan nenos xogando? Saian as madres na porta das casas pra botarlle unha ollada? Habían festas, e nelas, tocaban músicos e xa había algo parecido á gaita, á pandeireta?

Onde había o lume na casa.

Reconstrución dunha casa.

E' curioso ver como os antepasados sempre buscaban o alto dun monte para asentarse: a lóxica di que fora porque tenian a vista sobre moita terra e podían ver con antelación a chegada de calquera; ademais polos antigos o alto sempre esta relacionado co sagrado. Mais o menos o mesmo que nos pasa ao subir un monte, e ter a vista, dende a cima, de magníficos paisaxes. A fatiga esta recompensada!

Baixando, seguín cara á océano, e atopei o museo do mar, no paseo marítimo:

Atalaia, paseo maritmo, A Guarda.

Paseo marítimo nas aforas da A Guarda.

A "proba" que tamén Rosalia era "Galitaliana" nos Cantares Gallegos...

Fai dos días, retomei nas mans o libro dos Cantares Gallegos, que non acabei, e relendo, dinme conta do que Rosalía de Castro, no prologo aos Cantares Galegos, dicía, arredor do 1860, da súa Galicia, defendendo con decisión a beleza dos espazos naturais e a identidade do pobo:

"[...] eu non podo menos de indignarme cando os fillos desas provincias que Dios favoreceu en fartura, pero non na belleza dos campos, búlranse desta Galicia competidora en clima e galanura cos países máis encantadores da terra, esta Galicia donde todo é espontáneo na natureza e en donde a man do home cede o seu posto á man de Dios.      

Lagos, cascadas, torrentes, veigas froridas, valles, montañas, ceos azues e serenos como os de Italia, horizontes nubrados e melancónicos anque sempre hermosos como os tan alabados da Suiza, ribeiras apacibres e sereniñas, cabos tempestuosos que aterran e admiran pola súa xigantesca e xorda cólera.... mares imensos... ¿Que direi mais? Non hai pruma que poida enumerar tanto encanto reunido. A terra cuberta en tódalas estacións de herbiñas e de frores, os montes cheios de pinos, de robres e salgueiros, os lixeiros ventos que pasan, as fontes i os torrentes derramándose fervedores e cristaíños, vran e inverno, xa polos risoños campos xa en profundas e sombrisas hondanadas... Galicia é sempre un xardín donde se respiran aromas puros, frescura e poesía...[...]"

O xardín da casa de Rosalía de Castro, Padrón.

Foi ver a súa casa o ano pasado, en xuño, cando acabei mi camino polas rias Baixas, antes de volver á Santiago.
Ter visto que ela compara a beleza de Galicia coa de Italia, fai mais de un século, éncheme o corazón aínda mais de respecto para ela, agradecemento, e fame sentir unha vez mais Galicia un pouquiño como se fora a miña terra.

Un detalle da casa.

Iria Flavia.

Rosalia de Castro è forse la poetessa più conosciuta e amata, e probabilmente la più grande, di Galizia. Ha scritto le prime sue opere in galiziano, difendendo la sua lingua e l'identità del suo popolo in un tempo in cui la Galizia e i galiziani erano guardati dal resto di Spagna con un certo grado di snob (senza alcuna ragione, come spiega fra l'altro Rosalía). La forza, il temperamento, il coraggio con cui lei scrive mi sorprendono, pensando che era una donna e che scriveva a fine '800. Ci teneva a scrivere in galiziano, chiedendo perdono ai puristi della lingua per gli errori grammaticali da lei commessa "senza grammatica e regole di nessun tipo, il lettore incontrerà molte volte mancanza di ortografia, versi dissonanti all'orecchio di un purista; [...] misi la maggior attenzione nel riprodurre la vera essenza del nostro popolo, e penso que in parte ci sono riuscita ". Era la lingua con cui la gente comune si esprimeva e comunicava, e quindi rappresentativa di una identità popolare, più di un trattato di filologia.

Síntome bastante próxima ao sentimento que empuxa Rosalía cando fala da súa terra:

"[...]unida a unha fonda ternura, a un arrulo incesante de palabriñas mimosas e sentidas, forman a maior belleza dos nosos cantos populares. Á poesía gallega, toda música e vaguedade, toda queixas, sospiros e doces sonrisiñas, mormuxando unhas veces cos ventos misteriosos dos bosques, brilando outras co raio de sol que cai sereniño por enriba das auguas dun río farto e grave que corre baixo as ramas dos salgueiros en frol, compríalle para ser cantada un esprito subrime e cristaíño, si así o podemos decir; unha inspiración fecunda como a vexetación que hermosea esta nosa privilexiada terra; e, sobre todo, un sentimento delicado e penetrante, para dar a conocer tantas bellezas de pirmeiro orden, tanto fuxitivo raio de hermosura como se desprende de cada costume, de cada pensamento escapado a este pobo [...]"

Aquí os deixo unha canción de Amancio Prada, coas palabras da poesía de Rosalía. Outro estilo, o sentimento romántico,  lo cal quizais agora, que todos vamos de presa e que estamos gobernados pola globalización, o mercado libre, nos parece tan afastado da nosa maneira de vivir as cousas e as relacións co que temos arredor...

De cando Galicia chegou a Italia...

Por todas as veces que me fun a Galicia, como podía eu non achegarme á ela cando veniu por aquí? Foi ao Festival Celta de Montelago, no altiplano de Colfiorito (Taverne di Serravalle di Chienti, provincia de Macerata, Italia) o festival celta mais grande e importante de Italia.

Altoplano de Montelago

O palco do festival

Galicia levou a súa musica coa voz da gaita, dun saxo e do acordeón, mais a guitarra, o baixo, o ritmo da batería. Viñeron por aquí os músicos do quinteto Bellon-Maceiras, de Fene.

Bellon-Maceiras quinteto no festival de Montelago, Italia.

A min encántame a gaita (galega) e a musica tradicional galega, e sempre vou buscando a por ela. Oín falar de Daniel e Diego no programa de Pilar Rego na Galega, Alalá. "A gaita chega lonxe", din Daniel nun vídeo gravado en Moscova. O quinteto e, antes desa nova formación, o dúo, foron toucando por moitas partes no mundo. Eles dan unha voz nova aos instrumentos tradicionais, o estilo de musica que tocan pode chamarse como o seus novo disco, folkfusión. Escriben por si mesmos a musica de moitas pezas que tocan, outras pezas son da tradición galega e do mundo, personalizadas e revisadas de xeito novo.
"Son dos auténticos cracks da musica", di Pilar Rego, profesores e emprendedores de si mesmos, xunto cos outros compoñentes do grupo, dan clases de musica na escola que montaron xuntos en Fene, mais Daniel en Madrid tamén.

Escoitando a musica no concerto de Montelago, tiven a impresión, me perdoe Daniel si digo algo de no musicalmente correcto, ... que a gaita transformarase nun saxo, tocada dun xeito que nunca oín antes. El toca tamén o saxo si, pero falo de cando tocaba a gaita... unha gaita tocando non so a ritmos de muiñeiras mais de jazz, de fusión, nunha veste nova. Unha gaita de buxo co punteiro de granadillo, explicoume para que a afinación sexa mais precisa. Din que un gaiteiro pasa a metade da súa vida musical intentando afinar a gaita, e a outra metade tocando desafinado. Quizais iso pasaba mais un tempo. Agora hai obradoiros de artesáns gaiteiros que traballan moi ben e estudan sempre como mellorar e perfeccionar os elementos da gaita. Vin un punteiro de mas pezas tamén, para que se poda afinar aínda mellor, sen arranxando de continuo a palleta.

La gaita è una parente delle nostre zampogne, delle cornamuse scozzesi e irlandesi, della gaita asturiana, delle cornamuse francesi e delle gaite catalane, sanabresi, aragonesi, etc. In forme diverse e con caratteristiche leggermente diverse, è diffusa in molte parti del mondo, dai Paesi arabi, ai Paesi dell'est, all'Europa. E' costituita da vari elementi sonori come si vede dall'immagine sopra, ad ancia doppia il punteiro, con circa una nona d'estensione, ad ancia semplice il roncone, e in alcuni modelli è presente anche il ronquillo. Il "modello base" è costituito da punteiro e roncon, ma con la ronqueta il suono è più rotondo e pieno, completo.

Diego toca o acordeón, un acordeón cromático de botóns, e aquí sae un pouco de orgullo nacional, polo pouco de bo que aínda, cos produtos artesáns, resiste ala destrución da política e do mercado global na mina terra... é un acordeón  italiano!! Totalmente versátil co instrumento, tamén o foi falando ao publico italiano con palabras italianas e en galego, enganchando pouco a pouco, coa mestría da musica e a simpatía falando, o publico.

O acompañamento da guitarra, as vibracións do baixo, o ritmo da batería, permitiron unha fusión verdadeira de todos os instrumentos, para unha inmersión total na musica procedente de Galiza, e viaxeira polo mundo enteiro.

Foi unha gran emoción para mi encontrar cara a cara Daniel e Diego, escoitar todo o grupo dende o vivo, intercambiar unhas palabras con eles, levarme algo de Galicia para casa... o regalo do CD folkfusión, que nunca cánsome escoitar. A próxima vez, por Galicia? Espero...

Dende a terra dos xigantes... ao museo a ceo aberto.

Non planeo demasiado cando saio de viaxe, sobre todo si é andando, e soa. Nunca se pode saber o que  se vai encontrando. E todo así é unha descuberta e unha marabilla. Ao saír para empeza-la  viaxe pola costa da morte, so tiña clara dúas cousas: a primeira era "visitar a Man" en Camelle, a través do que queda da súa obra, e a segunda era pasar por Corcubión a atopar un amigo, uns amigos, mais disto falarei noutra entrada...

Igrexia de S. Maria de Atalaia, Laxe.

Laxe é un pobo mariñeiro.

Deixei Laxe, a súa fermosa praia de arena branca e fina, o seu porto mariñeiro, pola mañá cediño, en dirección á capela da Virxe do Carme, subindo.

Capela da Virxe do Carme, arriba polo monte, abaixo da lua, Laxe.

Facía frío, co vento e ceo anubrado. Acórdome que agradecín iso, porque gústame mais andar co frescor, e sobre todo si estou cansa. O vento é un alivio, o vento afasta de nos cousas vellas e leva cousas novas; o vento é forza, impulsividade, perseveranza e chega á calquera lugar, aínda lonxe. O vento déixate desexar e apreciar un lugar seguro onde parar e buscar repouso.

Horreo, camino de Laxe a Camelle.

Soa co vento.

  "Wind in my hair, I feel part of everywhere
underneath my being is a road that disappeared
late at night I hear the trees
they're singing with the dead
overhead..." 

Garanteed, Eddie Weber,  

BSO Hacia rutas selvajes

Agradeceu tanto, que mandáronme aínda a chuvia a refrescarme :), chegada á praia de Traba.
Seguindo polo camiño, chegase á lagoa de Mórdomo, onde me din conta e acórdome que pensei que se nos queixamos porque "chovía de carallo", hai seriños que cantan pola felicidade de estar no húmido, as ras. 

Praia de Traba.

Seguindo "singing in the rain", cheguei á un sitio incrible, que renomeei a terra dos xigantes: pedras, que digo pedras, megálitos enormes por todas partes, so roca, ni un fío de herba, e de cores inusitadas, rosa. Non se coñecía a presencia do home, se non fora polos sucos no granito polos carros que por anos transportaron as algas, o feo oceánico utilizado, antes de ser comido como se fai agora que se coñecen as propiedades, por enriquecer o terreo das hortas da xente que vivía preto do océano.

Le alghe dell'oceano atlantico delle coste della Galizia sono ricchissime di tante proprietà. Contengono iodio, sali minerali, vitamine del gruppo B, proteine, sono un ottimo alimento integratore di proteine per chi è vegetariano, e a parte l'essicazione, non subiscono nessun altro tipo di trattamento, non contengono conservanti, hanno proprietà antiossidanti.

Arrivata qui, ho pensato a Man, e a quello che avevo visto di lui, delle sue sculture con le pietre, alla sua storia. Man, Manfred, era un uomo che durante un viaggio si è talmente innamorato della purezza dei paesaggi della Galizia e della costa della morte, che ha deciso di fermarsi lì. Ha vissuto in essenzialità, distaccato dalle cose del mondo, cosciente di essere parte di un tutto, riconoscendo le bellezze della natura e le vere gioie della vita, comunicando attraverso le sue costruzioni di pietra, rimanendo nei cuori di quanti lo hanno conosciuto. La gente di Camelle lo ama e lo ricorda con affetto. Morì pochi giorni dopo che il petrolio riversato dal Prestige arrivò alla sua Camelle, si dice per l'immenso dispiacere causatogli da questo disastro ecologico immane.

Man deixo a pegada do seu corpo no cemento do molo.

Escriben de Man e de seu museo os amigos de Galinus e Que pasa na Costa, falando dos espectaculares recunchos da costa da morte. E' unha pena que o concello de Camelle e ninguén se ocupe de protexer estas obras de arte, estragadas cada día mais polo océano. Aquí vos pono unhas fotos miñas do museo a ceo aberto:

A casita de Man e parte das súas obras.

Todo esta moi preto do océano, e das súas olas.

Falando coas palilleiras de Camelle, as señoras que se encontran cada tardes preto do Museo coas fotos e pinturas sobre Man, dinme conta de que foi amado pola xente, aínda que a alguén lle parecía un pouco raro. Cando estaremos capaces de mirar máis alá das aparencias? De mirar non só cos ollos?

Le palilleiras sono le signore che ricamano con i palillos, i paletti, un tipo di ricamo che in Galizia, per la costa della morte, è tipico, e si chiama encaxe (il nostro tombolo). Sono di una abilità impressionante!! Veloci, precise, e simpaticissime. Inserisco qui un video che col loro permesso ho registrato.

A alegría, o sentido da comunidade e de axudarse entre as persoas, é algo que esta en resgo de extinción. Hai que aprender moito das aboas...

Malpica-Beo- Barizo- Punta Nariga

Beo-Barizo-Punta Nariga mapa.

Dal sito dell'Instituto Geografico Nacional si possono scaricare, ad uso turistico e personale, previa iscrizione, queste bellissime e dettagliatissime mappe, per tutta Spagna.

Il mio cammino per la costa della morte è iniziato da Malpica, e il primo giorno sono arrivata fino a Barizo, ai piedi di Punta Nariga.

O que sempre sorpréndeme da xente da Galicia, é a súa xenerosidade e amabilidade. Non sei, ou eu fun sempre moi afortunada, ou os galegos son todos así.

En Malpica, me fun como primeira cosa ao concello (Comune) para preguntar informacións sobre o recorrido da chamada e suposta "Ruta da costa da morte" e, aínda non exista ningunha guía, explicáronme todo o que sabían a voz, entregándome tamén uns folletos turísticos con números de interese.

Antes de empezar a andar, parei nun bar na praia maior de Malpica, a "recargar as pilas" cun café con leite, e o barista regaloume dúas magdalenas pola viaxe. De camiño, pasei por Beo, que ademais de ser unha aldea con encanto, ten una praia moi tranquila, ben reparada da forza do océano, de arena fina, e equipada con area de descanso.

Praia de Beo, con frecha azul indicadora da ruta da costa da morte.

Beo, hórreo.

Como saín moi tarde, a medio día, cheguei só ata Barizo, onde encontrei e me aloxei na casa turística  Casa da Vasca, de Beni e Mary. De camiño, unha señora chamoume dende o seu xardín e preguntoume se por a caso non quería un xeado... fose Hortensia, un amable aboa. Sentada con ela no seu xardín, charlamos un pouco de Italia, que a encanta, e de Galicia, que encántame a min. Ofreceume de quedar na súa casa, mais como xa reservara a La Casa Vasca, tiven que rexeitar.

Foi bo así, porque o pasei moi ben con Mari e Beni. Inútil dicir como son... super amables, e a estanza alí foi unha marabilla, como en familia. É verdade, é así... non estou a resaltar, de verdade unha marabilla de xente. Mari esta implicada nun proxecto de axuda por Nicaragua, en memoria dunha amiga que faleceu, montaron unha ONG e comprométese en organizar actividades para recoller diñeiro e envialo a Nicaragua para dar de que comer a mais de 400 persoas. Allì comprei dúas pulseiras de coiro que venden para Nicaragua, un regalo con sentido. Entre unha charla e a outra, invitoume a unha coca cola e un café con leite, sen falar de que me deu todo o necesario para lavar a miña roupa a man. Beni explicoume moi ben o percorrido que facer o día seguinte por pasar mais pegada á costa posible, ese home coñece todo palmo a palmo. Levoume ata Punta Nariga onde hai un faro excepcional, esta construído en forma de barco con bloques de granito, e venceu tamén un premio de arquitectura. 

O faro de punta Nariga.

Percebeira.

Eu cando vexo xente, no resisto á tentación de falar un rato e preguntar, e aquí aos pes dos faro, encontrei unha muller percebeira, creo a primeira muller percebeira que nunca vin. Fan un traballo moi arriesgado, para dar de comer algo de luxo, e me pregunto se merece a pena, si é xusto que persoas teñan, por necesidade, que poñer en peligro as súas vida, para algo que, anque riquisimo, no tempos no que vivimos, non é indispensable para o noso sustentamento.

Percebeiros.

De punta Nariga, empecei a baixar ata coller á dereita o segundo camiño... que tería tido que seguir á esquerda, mais esquecéndoseme as precisas explicacións de Beni, rematei onde non tenia que ir... por un camiño de pescadores moi moi estreito, sobre acantilados... ben, estou aínda aquí a contar, entón foime ben.

Esculturas naturais nas rochas.

Con tanta fermosura que esta costa ten, non debería chegar alguén de afora para proxectar una ruta polas beiras do océano, debería, como é patrimonio da xente que por aquí vive, nacer no sei da Costa da Morte. Eu, estranxeira (o galega adoptada...), que veño de fora, atopei xente, particulares, moi competente no coñecemento dos sendeiros e do territorio, que sabe mais de calquera entidade o andarín que se profesa experto. Animarvos por favor!!